Słucz była jedną z pierwszych osad jaką zasiedlono w tym terenie. Wieś wzięła nazwę od pobliskiej rzeki. W 1417 roku książę nadał 40 włók nad rzeką Słucz na rzecz Sądka
z Ostrowów i Roman. Było to bardzo duże nadanie, nowa osada miała rządzić się prawem niemieckim i płacić czynsz 8 groszy od włóki[1].
Sądek ze Słucza należał do bogatych i przedsiębiorczych rycerzy. Zajmował się miedzy innymi handlem drzewem. Wielu okolicznych rycerzy zajmowało się takim handlem, między innymi: Jasiek Roman z Wąsosza, Włodek z Radziłowa Koła i inni. Sądek z Słucza spławiał drewno aż do Gdańska, na przykład w 1430 roku zobowiązał się do przesłania 300 sztuk drzewa wprost do Gdańska[2].
Gdy w ziemi wiskiej w 1435 roku rozpoczął rządy Władysław I nie potwierdził on wielu nadań swego przodka tak też stało się z tą miejscowością. Słucz w zamyśle księcia nie miała być osadą rycerską, ale książęcą i została wywłaszczona. W zamian jej poprzedni właściciel, Sądek otrzymał tutaj przywilej wójtostwa liczący 6 włók. Słucz jednak stanowił własność książęcą tylko przez kilka lat. Książę Władysław przekazał 30 włók w Słuczu swojemu marszałkowi Świętosławowi Goliaszowi z Łęgu herbu Dołęga[3].
W 1451 roku książę jeżdżąc po swoim kraju przebywał we wsi Słucz, zachowały się dokumenty wystawione właśnie w tej miejscowości[4]. Prawdopodobnie istniał tu w tym czasie niewielki dwór książęcy[5].
Z poparciem dziedzica Goliasza z Łęgu biskup płocki erygował w Słuczu w 1444 roku czwartą parafię w ziemi wiskiej[6]. Spadkobiercami Goliasza byli Grabia z Milic i Andrzej Burnak z Nagórek. Ich potomkowie przyjęli nazwisko Słuccy i od imion potomków Goliasza, część rodu zwała się Grabiami, a część Burnakami[7].
W końcu XV wieku dziedziczył w Słucku Jan Słucki[8]. W pierwszej połowie XVI wieku właścicielem był Jakub Słucki z rodu Burnaków, podsędek ziemski wiski[9]. W tym czasie Słuck był całkiem sporą miejscowością na przełomie XV i XVI wieku notuje się tutaj dwa młyny, 40 włók ziemi i 17 gospodarstw chłopskich.
Spis podatkowy z 1577 roku pokazuje podział wsi na dwie części, jedna należała do Słuckich, a druga do innych szlachciców[10]. Podział wsi istniał też w następnych latach.
W drugiej połowie XVII wieku cześć wsi należała do Pawła Słuckiego, pozostała część do Iłakowskich, z Zofią Iłakowską ożenił się Florian Drozdowski miecznik wiski (1672)[11], przejmując część wsi. Przed końcem XVII wieku część Słucza wykupił i wydzierżawił podkanclerzy wielki koronny Szczuka, który wystawił tu na początku XVIII wieku nowy kościół[12].
W XVIII wieku Słucz podzielił się na trzy działy, jeden należał do Kazimierskich herbu Bibersztejm, druga część do Potockich, właścicieli Szczuczyna, była również część Filipkowskich[13], drobnych szlachciców. Słucz nie był nigdy typowym zaściankiem szlacheckim, dziedziczyły tu możne rody, a wieś zamieszkiwali głównie chłopi oraz niewielka grupa drobnej szlachty.
W 1789 roku główną część wsi wykupił od Potockich Józef Łączyński (za Szczuczyn
i 13 wsi zapłacił 690 000 florenów). Należał on do magnackiego rodu z Galicji. Tam też posiadał swoje główne dobra. Uzyskał w 1783 roku tytuł hrabiowski od cesarza austriackiego. Należał do Stanów Galicyjskich, ożenił się z Różą z Kobylnickich i miał jednego syna Augustyna. Zmarł w swojej posiadłości w Kutkorzu w 1800 roku[14].
Słucz odziedziczył hrabia Augustyn, który należał do czołowych magnatów galicyjskich, sprawował wiele tytularnych godności w państwie austriackim, zapewne nie bywał często w tych stronach i dlatego sprzedał przed 1822 rokiem Słucz na rzecz Stanisława Downarowicza. Tenże miał dwóch synów oraz córki. Dobra Słucz przejął jego syn, również zwany Stanisławem. Warto jednak wiedzieć, że jeszcze w XVIII wieku notowano tutaj drobnych właścicieli, Filipkowskich, natomiast w XIX wieku pewne niewielkie działy posiadali Sokołowscy[15].
W 1827 roku w Słuczu notowano 37 domów i 220 mieszkańców[16]. Była to zatem całkiem spora miejscowość, w części zamieszkała przez chłopów, w części przez drobną szlachtę.
Około 1870 roku główną część Słucza należącą do Downarowiczów wykupiła rodzina Chojnowskich herbu Lubicz[17]. Była to znana i zasłużona dla ziemi wiskiej rodzina szlachecka[18]. To właśnie Józef Chojnowski wybudował tutaj około 1894 roku murowany dwór istniejący do dziś[19].
Opis z 1889 roku przekazuje: Słucz-wieś i folwark nad rzeką Wissą, powiat szczuczyński, gmina Radziłów, parafia Słucz, o 4 wiorsty na zachód od Radziłowa, o 20 wiorst od Radziłowa, śród błot, posiada kościół parafialny drewniany, szkołę początkową, 31 domów[20]. Miejscowy folwark liczył w tym czasie 2 079 mórg, z czego 982 morgi to były grunty orne. W folwarku naliczono 13 murowanych budynków i 12 drewnianych. W czasie uwłaszczenia ziemi dworskiej powstało tutaj 31 gospodarstw rolnych[21].
Słucz w końcu XIX wieku był miejscowością zamieszkałą głównie przez chłopów,
w 1891 roku notowano tu 53 gospodarzy pochodzenia chłopskiego i tylko 1 (Chojnowski) miał pochodzenie szlacheckie[22].
Szkoła parafialna w Słuczu po raz pierwszy notowano jest w 1828 roku, ówczesnym nauczycielem był Tomasz Zacharzewski, uczyło się w niej 18 chłopców. Szkoła działała tylko kilka lat, jeszcze w 1831 zapisano, że chodziło do niej 11 chłopców. W następnych latach brak danych o szkole[23].
Po powstaniu styczniowym opiekę nad szkolnictwem przejęła administracja carska, szkoły miały być narzędziem rusyfikacji. Przed 1870 roku powstała tu jednoklasowa szkoła powszechna, która działała do 1914 roku. Nauczycielami byli: Kalikst Mścichowski (1870-1871), Franciszek Kluczyński (1871-1873), Juliusz Wojczulanic (1873-1875), Tomasz Pisiński (1875), Maciej Mikulis (1876), Antoni Berensewicz (1876), Jerzy Szyczkus (1876-1877), Anna Bewad (1877-1879), Stanisław Sokołowski (1879), August Antonajtis (1879-1880), Jan Grochowski (1880), Antoni Szlakis (1880), Jadwiga Włodarkiewicz (1880-1894), Ludwika Szczucka (1895), Helena Dąbrowska (1896-1898), Pius Hrynkiewicz (1899-1900), Marian Łabanowski (1901-1904), Wacław Fijałkowski (1905-1906), Adolf Tanianis (1906-19014)[24].
Dane z 1921 roku przekazują informacje o wsi i folwarku Słucz. We wsi notowano
w tym czasie 64 domy i 468 mieszkańców, w tym 22 Żydów. W folwarku 14 domów i 247 mieszkańców, w tym 6 prawosławnych[25].
W 1922 roku powstała w tej wsi dwuklasowa szkoła powszechna z liczbą 108 dzieci. W następnych latach szybko rosła liczba uczniów i 1925 roku liczyła już 134 dzieci, przemianowano ją na szkołę trzyklasową. W 1937 roku liczba dzieci przekroczyła 200. Nauczycielami byli: Irena Chalińska, Janina Gawrychowska, Antoni Gawrychowski, Leokadia Szubańska, Maria Koziełłowa, Leokadia Panasowa, Pasztek Czesława, Piechnik Zofia, Ludwik Koziełł, Panas Henryk[26].
Właścicielem ziemskim przed II wojną światową był tu Witold Chojnowski, folwark Słucz liczył ówcześnie 1 163 ha[27]. W okresie międzywojennym działała tu cegielnia, gorzelnia oraz tartak należące do Chojnowskiego[28]. Był tu również sklep z artykułami kolonialnymi należący do A. Wołowickiego[29]. W Słuczu działała przed II wojną światową ochotnicza straż pożarna (powstała w 1930 roku).
Zabytkiem Słucza jest kościół parafialny p. w. Narodzenia N. Marii Panny. Parafia istnieje tu od 1444 roku. Wybudowano wtedy drewniany kościół parafialny (pierwotnie miał też wezwanie ś. Jerzego). Kolejny kościół wybudowano w latach 1699-1706 z fundacji Stanisława Antoniego Szczuki, podkanclerzego litewskiego. Stał jeszcze w 1908 roku. Obecny kościół wybudowano w latach 1908-1911. Jest murowany z cegły, trójnawowy halowy z czworoboczną wieżą od frontu. Wieża została zniszczona w 1944 roku i nie odbudowano jej. Prezbiterium i nawy boczne są zamknięte trójbocznie. Sklepienie jest kolebkowe z dodatkiem dekoracyjnych żeber. Nawą są wydzielone opilastrowanymi filarami ze służkami na narożach. Elewacje oszkarpowane, dekorowane fryzami ceglanymi. Wyposażenie kościoła pochodzi z około 1910 roku, jest neogotyckie z elementami neoromańskimi. Są w nim obraz Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Barbary, Matki Boskiej Częstochowskiej i Ukrzyżowania. Jest też monstrancja z drugiej połowy XVII wieku. Krzyż ołtarzowy pochodzi z końca XIX wieku[30].
Do zabytków należy też dwór z końca XIX wieku wybudowany przez Chojnowskich. Jest murowany z cegły o charakterze neoklasycystycznym. Zbudowano go na planie prostokąta. Jest parterowy z piętrem w części środkowej. Układ wnętrza dwutraktowy, przekształcony późniejszymi remontami. Od frontu jest ganek z balkonem[31].
[1] Brodzicki Cz, Początki osadnictwa …..,, s. 233.
[2] Wiśniewski J, Dzieje osadnictwa….., s. 93.
[3] Brodzicki Cz, Początki osadnictwa …..,, s. 233.
[4] Tamże.
[5] Wiśniewski J, Dzieje osadnictwa….., s. 104.
[6] Brodzicki Cz, Początki osadnictwa …..,, s. 233.
[7] Tamże
[8] Wiśniewski J, Dzieje osadnictwa w powiecie grajewski….., s. 237.
[9] Boniecki A, Herbarz…., t. 2, str. 254: Burnak h. Dołęga
[10] Źródła Dziejowe…., s. 362.
[11] Boniecki A, Herbarz…., tom V, s. 36.
[12] Katalog zabytków sztuki w Polsce, województwo łomżyńskie, tom IX, z. 2, seria nowa, Warszawa 1986, s. 58.
[13] Regestr Diecezjów…., s. 656.
[14] Bonieci A, Herbarz…., tom XV, s. 285.
[15] Katalog zabytków…., s. 58.
[16] Słownik Geograficzny….., tom X, s. 846.
[17] Katalog zabytków…., s. 58.
[18] Rodzina, Herbarz…., tom II, s. 228.
[19] Katalog zabytków…., s. 58.
[20] Słownik Geograficzny….., tom X, s. 846.
[21] Słownik Geograficzny….., tom X, s. 846.
[22] Dajnowicz M, Drobna szlachta…., s. 245.
[23] Jemielity W, Parafialne szkoły elementarne…., s. 262.
[24] Jemielity W, Szkolnictwo w guberni……, s. 89.
[25] Skorowidz miejscowości…., s. 92.
[26] Jemielity W, Szkoły powszechne…., s. 87
[27] Księga Adresowa……,s. 146.
[28] Tamże.
[29] Tamże.
[30] Katalog zabytków…., s. 59.
[31] Katalog zabytków…., s. 59.