MŚCICHY
Początków wsi należy szukać w pierwszej połowie XV wieku. W 1439 roku książę Władysław nadał Mścisławowi z Gąsiorowa 10 włók ziemi nad rzeczką Jegłówką koło gościńca do Goniądza nad bagnami biebrzańskimi. Mścisław pieczętował się herbem Bujno,
jego potomkowie przyjęli nazwisko Mścich, a potem Mścichowski. W 1471 roku książę Janusz III sprzedał potomkom Mścisława 3 włóka łąk w różnych miejscach między Klimaszewnicą a Biebrzą[1].
W tamtych czasach osadnictwo było dużo mniejsze niż teraz. Myliłby się ktoś, kto by sądził, że można było korzystać rzek, łąk i lasów do woli. Każdy kawałek ziemi był wymierzony, wszędzie były kopce graniczne, a nawet łowienie ryb w rzecze podlegało ścisłej kontroli. W 1371 roku właściciele tej wsi otrzymali od księcia specjalne pozwolenia na łowienie ryb „żakiem i kłonią” w Biebrzy[2].
Spis podatkowy z 1577 roku umieszcza Mścichy (Mscichi) w kategorii wsi zagrodowych, należała ona do parafii Radziłów. Dziedziczyło tu wielu drobnych szlachciców (omnes haeredes). Liczyła ówcześnie 17 włók ziemi ornej[3].
Przez następne wieki była to wioska drobnoszlachecka, trudno prześledzić wszystkie zmiany własnościowe. Początkowo jedynymi dziedzicami byli Mścichowscy, którzy przyjęli z czasem herb Prus. W połowie XVI wieku żył Leonard Mścichowski, następnie dziedziczyli tu w części dwaj jego synowie: Piotr i Jakub, następnie ich potomkowie. Mścichowscy nie uzyskali nigdy żadnych urzędów, ale korzystali ze swoich uprawnień szlacheckich. Są notowani na elekcjach królewskich w XVII wieku[4].
Z czasem, oprócz Mścichowskich, zamieszkali tutaj również inni drobni szlachcice. Spis ziemian z końca XVIII wieku przekazuje następujące nazwiska: Górski, Jaczyński, Białosukniowie, Karwowscy, Mścichowscy, Niedźwiedzki, Pisanski i Romotowski[5]. Wśród nich notuje się ród Białoskukniów herbu Pielesz. Pierwsze dane o tych rycerzach
w Mścichach pochodzą już z 1680 roku, kiedy to Fabian, syn Wojciecha ożenił się z Jadwigą Mścichowską[6]. Dzięki temu ożenkowi został ona właścicielem części Mścich, jednak po śmierci pierwszej żony ożenił się z Marianną Klimaszewską i przejął też część Klimaszewnicy[7]. Od tej pory wzrastała rola Białosukniów, wielu z nich urodziło się właśnie w Mścicach, o czym świadczą akta parafialne w Radziłowie przytaczane przez
A. Bonieckiego[8].
Synem Fabiana był Paweł żonaty z Marianną Karwowską, on też był kolejnym dziedzicem części wsi na początku XVIII wieku. Po nim schedę przejął syn Andrzej, żonaty
z Małgorzatą Brodowską. Jego potomkowie objęli większą część wsi, jeden z nich Nikodem, został nawet komornikiem ziemskim wiskim w 1778 roku, jego podpis widnieje pod elekcją ostatniego króla Polski[9].
W końcu XVIII wieku Białosukniowie tworzyli tu już liczną grupę, o czym świadczy powyższy spis właścicieli ziemskich. Oprócz nich notuje się rodzinę Niedźwiedzkich, to właśnie z Katarzyną Niedźwiedzką ożenił się Nikodem Białosuknia – komornik ziemski wiski. Ich synem był Wojciech, który w 1840 roku stawił się w urzędzie wraz z synem Tomaszem, w którym oświadczył, że jest dziedzicem części Mścich i został wpisany w rejestr polskiej szlachty[10].
W pierwszej połowie XIX wieku Mścichy były całkiem sporą wioską. W 1827 roku
w tej wsi notowano 25 domów i 157 mieszkańców[11].
Dominowali Białoskukniowie, którzy wykupili wiele działów w tej wsi i posiadali też część Klimaszewnicy, na ich części mieszkała całkiem spora grupa chłopów. Mścichy stały się wioską mieszaną, obok własności dworskiej i licznych chłopów użytkujących ziemię dworską oraz folwarku notowano też kilku drobnych szlachciców.
Warto też wspomnieć, że kilku Mścichowskich, pierwotnych dziedziców wsi uzyskało w XIX wieku potwierdzenie swych praw szlacheckich z herbem Prus[12].
W 1827 roku notowano tu 25 domów i 157 mieszkańców[13]. Słownik Geograficzny
z 1885 roku zapisał: Mścichy-alias Mścichy Jagłówek, wieś i folwark nad rzeką Klimaszewnicą, dopływem Biebrzy, powiat szczuczyński, gmina i parafia Radziłów, odległość 21 wiorst od Szczuczyna, leży na samej granicy od guberni grodzieńskiej, na wzgórzystej krawędzi zamykającej szeroką, błotnistą dolinę Biebrzy[14].
Dawny majątek Mścichy obejmował część wsi Mścichy, Klimaszewnica oraz folwark Mścichy. Po uwłaszczeniu ziemi dworskiej w Mścichach powstało 36 gospodarstw chłopskich na 397 morgach ziemi, w Klimaszewnicy natomiast 3 gospodarstwa na 6 morgach. Dobra Mścichy obejmowało odtąd 551 mórg ziemi, w tym 305 mórg ziemi ornej[15]. W końcu XIX wieku ten majątek przeszedł na własność Józefa Chojnowskiego[16]. Jednak
w następnych latach został on zapewne rozparcelowany, ponieważ brak danych o większym majątku ziemskich we wsi po 1912 roku.
W 1891 roku notowano aż 32 gospodarzy-chłopów i tylko 9 gospodarzy pochodzenia szlacheckiego. W sumie mieszkańcy uprawiali 255 ha gruntów[17].
W czasie spisu powszechnego z 1921 roku naliczono 28 domów i 42 inne budynki mieszkalne[18]. W tym czasie mieszkało tutaj 431 osób[19].
W 1922 roku powstała w Mścichach jednoklasowa szkoła powszechna z 54 uczniami. W 1923 roku przemianowano ją na dwuklasową szkołę. Od tej pory rosła liczba uczniów,
w 1930 roku notowano już prawie 100 dzieci. Nauczycielami byli: Maria Jaglanka, Wacław Kryszak, Janina Jacewiczówna, W. Kryszak, pani Tarnacka, Bolesław Tarnacki, Eustachy Komarnicki i Janina Sikorówna[20].
Największym właścicielem ziemskim w okresie międzywojennym był w tej wsi Marcin Zaniewski (70 ha)[21]. W tym czasie działał tu sklep z artykułami kolonialnymi należący do F. Krymskiego[22].
[1] Brodzicki Cz, Początki osadnictwa …..,, s. 209.
[2] Brodzicki Cz, Początki osadnictwa …..,, s. 209.
[3] Źródła Dziejowe….., s. 360.
[4] Rodzina, Herbarz….., tom XI, s. 333.
[5] Regestr Diecezjów….., s. 650.
[6] Rodzina, Herbarz…., tom I, s. 161-162.
[7] Boniecki A, Herbarz…., t. 1, str. 191 (poprawione w t. 17): Białosuknia h. Pielesz
[8] Tamże.
[9] Rodzina, Herbarz…., tom I, s. 161-162.
[10] Rodzina, Herbarz…., tom I, s. 161-162.
[11] Słownik Geograficzny….., tom VI, s. 773.
[12] Sęczys E, Szlachta…., s. 460.
[13] Tabella miast i wsi…, tom II, s. 35.
[14] Słownik Geograficzny….., tom VI, s. 773.
[15] Tamże.
[16] Obywatele ziemscy Królestwa Polskiego, Warszawa 1912, s. 12.
[17] Dajnowicz M, Drobna szlachta…., s. 245.
[18] Zapis na temat owych 42 innych budynków jest ewenementem w spisie powszechnym z 1921 roku. Być może domy tutaj były bardzo prymitywne, może zostały zniszczone podczas ostatniej wojny?.
[19] Skorowidz miejscowości….., s. 92.
[20] Jemielity W, Szkoły powszechne w województwie …., s. 87.
[21] Księga Adresowa……,s. 146.
[22] Tamże, s. 147.