CZERWONKI
Książę Janusz I w dniu 16 lipca 1424 roku nadał Raciborowi z Żebrów z ziemi zakroczymskiej 20 włók ziemi wraz z jednym z brzegów Wissy. Rycerze z Żebrów posługiwali się herbem Półkozic (inaczej Żebro)[1]. Potomkowie Racibora zamieszkali w tej wsi.
W urzędzie grodzkim wąsoskim w dniu 2 VIII 1471 roku pojawił się zapis: inter nobilum Slavkonem et suos omnes filios de Czyrwonky de armis Polkoze. Tenże Sławek zjawił się w grodzie w Wąsoszy wraz z bratankami (filiastros) Janem, Mateuszem i Marcinem[2]. Jest to pierwszy zapis źródłowy o istnieniu wsi Czerwonka i ich dziedzicach z rodu Półkoziców. Zapis ten jest jednocześnie tragiczny, ponieważ sprawa, w jakiej pojawił się Sławek, dotyczyła zabójstwa jego rodzonego brata Przedbora Czerwonki. Sławek zabił go podczas konfliktu o ziemię. Jednak uszedł on karze, ponieważ w imieniu swoim i dzieci zrzekł się ziemi w Czerwonce[3].
Czerwonkowie nie darzyli sympatią Macieja Kramarza z Nagórczyna. Zanotowano konflikty między tymi rodami[4]. Sławek Czerwonka sądził się również z Broniszem
z Rydzewa[5]. Wszystko to świadczy, iż był on kłótliwym i niebezpiecznym człowiekiem.
Trudno ustalić pochodzenie nazwy wsi. Profesor Rymut wywodzi ją od nazwy osobowej Czerwony i przytacza przykład wyżej wymienionego Sławka, który w 1487 roku został zapisany jako Slavek Cyrwonka[6].
Czerwonki w XVI wieku były wsią zamieszkałą przez liczną szlachtę zagrodową. Informuje o tym spis podatkowy z 1577 roku (omnes haerede villae), wioska liczyła wtedy ponad 9 włók ziemi uprawnej i należała do parafii wąsoskiej[7].
Miejscowa szlachta przyjęła nazwisko Czerwonka herbu Lubicz. Bardziej znanymi przedstawicielami rodu byli: Maciej, Andrzej i Jan, którzy w 1539 roku otrzymali przywilej wójtostwa we wsi Parsecka Wola oraz Erazm Czerwonka, komornik króla Augusta Zygmunta[8].
W drugiej połowie XVII wieku Jan Czerwonka został komornikiem ziemskim wiskim i uczestniczył w elekcji króla Jana III. Należał on do najbogatszych przedstawicieli rodu.
W 1658 roku objął dobra: Szlasy, Szyjki, Dopki, Bieliny, Pluty, Chyliny i Kąciki[9] (raczej chodziło o części tych wsi). Jego potomkowie w XIX wieku udowodnili swe szlacheckie pochodzenie[10].
W 1697 roku na elekcję Augusta II Sasa tłumnie się stawili Czerwonkowie: Jakub, Jan, Karol, Łukasz, Szymon i dwóch Wojciechów[11].
W XVIII wieku Czerwonki były siedzibą wielu rodzin szlacheckich. Notuje się w tym czasie: Czerwonków, Grabowskich, Grądzkich, Niecikowskiego oraz Sienickiego[12].
W spisie miast i wsi z 1827 roku notowano 14 domów i 80 mieszkańców, głównie szlachciców[13].
W końcu XIX wieku dominowali szlachcice. W 1891 roku tylko jeden na 15 gospodarzy miał pochodzenie chłopskie. W całej wsi uprawiano 160 ha, średnie gospodarstwo liczyło prawie 11 ha[14].
W XIX wieku życie drobnej szlachty niewiele się zmieniło, spadło jednak znaczenie polityczne szlachty. Zaborca w połowie tego stulecia przeprowadził weryfikację licznej polskiej szlachty. Ci, którzy zdołali udowodnić swoje pochodzenie stali się szlachtą legitymowaną. Drobna szlachta nie była jednolita, występowały wśród nich różnice majątkowe. Najliczniejsza była szlachta zagrodowa, zwana też zagonową, zaściankową, szaraczkową – szlachta ta posiadała niewielkie, dziedziczne gospodarstwa, które własnoręcznie uprawiała[15]. Najczęściej nie potrafiła wylegitymować swego szlacheckiego pochodzenia.
Drugą kategorię stanowiła szlachta cząstkowa, których gospodarstwa pochodziły
z podziału większych fortun. Często korzystała ona z pracy chłopów, jednej lub dwóch rodzin pańszczyźnianych i również parobków. Tych szlachciców nazywano wtedy pankami lub dziedzicami. Z reguły posiadali oni uprawnienia do herbu szlacheckiego[16].
Wielkość gospodarstw w tej okolicy bywała różna, od 1-2 morgowych gospodarstw do nawet 100 i więcej mórg.
Prawie w każdej wsi sąsiedzi wyróżniali spośród siebie pewne osoby, które były już starsze i odznaczały się większą inteligencją i doświadczeniem. Taka osoba przodowała we wsi, to ona informowała społeczność „gdzie i co siać należy, wyznaczała pastwiska, zabraniała szkód w polach i łąkach, mówiąc ogólnie kierowała całym gospodarstwem wioski”[17].
Stosunki towarzyskie utrzymywano głównie z równymi sobie, zamożność mierzono ilością ziemi. Najbogatszych gospodarzy wybierano na sołtysów. Dużą wagę przywiązywano do herbów. Szlachta dzieliła się na tych, co posiadali dokumenty uprawiające do herbu i na tych, co nie posiadali takich uprawnień[18].
Pochodzący z zamożniejszych rodzin mieli możliwość kształcenia. Nauka była bardzo kosztowna, więc tylko nielicznych stać było na wysłanie dziecka do gimnazjum. Nieraz cała rodzina zbierała pieniądze i żywność, żeby wykształcić jedno dziecko. Dużym zaszczytem było wykształcenie jednego z synów na księdza. „Ksiądz w rodzinie drobnoszlacheckiej był wielkim autorytetem. Często rodziną kierował, doradzał, pomagał finansowo, zgodnie ze znanym powiedzeniem „kto ma księdza w rodzie, tego bieda nie dobodzie”[19]. Znaczenie wykształcenia przekazywano z pokolenia na pokolenie. Osoby wykształcone pomagały później kształcić młodszych przedstawicieli rodziny. Utrzymywano silną więź rodzinną, którą manifestowano zapraszaniem dużej ilości gości na rodzinne uroczystości. Szlachta wolała utrzymywać kontakty w obrębie własnej rodziny i równych sobie, niż w obrębie jednej wioski[20].
W 1921 roku w Czerwonce notowano 26 domów i 169 mieszkańców. Miejscowość należała do gminy Radziłów[21].
[1] Brodzicki Cz, Początki osadnictwa …..,, s. 173.
[2] Wolff A, Mazowieckie zapiski herbowe z XV i XVI wieku, Kraków 1937, s. 78.
[3] Wiśniewski J, Dzieje osadnictwa w powiecie grajewskim….., s. 189.
[4] Tamże.
[5] Tamże.
[6] Nazwy miejscowe…., tom II, s. 229.
[7] Źródła Dziejowe…., s. 363.
[8] Rodzina Herbarz…, tom III, s. 19.
[9] Sęczys E, Szlachta….., s. 112.
[10] Sęczys E, Szlachta….., s. 112. .
[11] Boniecki A, Herbarz….., t. 3, str. 385: Czerwonkowie h. Lubicz
[12] Regestr Diecezjów…., s. 656.
[13] Tabella miast i wsi….., tom I, s. 86.
[14] Dajnowicz M, Drobna szlachta…., s. 245.
[15] Tamże, s. 36.
[16] Tamże
[17] Tamże, s. 38.
[18] Tamże, s. 39.
[19] Tamże, s. 39.
[20] Dajnowicz M, Drobna szlachta…., s. 40.
[21] Skorowidz miejscowości….., s. 92.